Bu yazı, İçişleri Bakanlığının 1987 yılında düzenlediği “Mülkî ve Mahalli İdareler Düzeyinde Planlama” konulu seminerde tarafımca sunulan bildirinin gözden geçirilmiş biçimi olup, anılan bakanlığın bir süreli yayını olan Türk İdare Dergisinin Haziran 1987 tarihli 375’inci sayısında (Cilt: 59) yer almıştır. Yazı, projelerin çevresel etkilerinin önemsenmediği, çevreyi koruma mevzuatının bulunmadığı dönemde yazıldığından; fizibilite araştırmalarında projelerin çevreye etkilerinin ve alınması gereken önlemlerin de incelenmesi gerektiğinden söz edilmediğini okuyucu fark edecektir.
Mehmet KAYADELEN
Devlet Yatırım Bankası Teknik Değerlendirme Müdürü
1. GİRİŞ
Genel olarak, ele alınan konunun gerçekleşebilir (ya da yaşayabilir) bir öneri olup olmadığını araştırmak amacıyla yapılan çalışmalar anlamına gelen “yapılabilirlik araştırmaları” (fizibilite etütleri) ve bu araştırmalar sonucu ortaya çıkarılan bilgileri sunan “yapılabilirlik raporları”, kimi zamanlarda “yatırım projeleri” ile aynı anlamda kullanılmaktadır. Bu nedenle, önemi giderek artan yapılabilirlik araştırmalarının içeriğini tanıtmak amacıyla hazırlanan bu yazıda, öncelikle, kimi kavramların hangi anlamlarda kullanıldığı belirtilecek ve bu kavramlara açıklık getirici özelliklerine değinilecektir. Daha sonraki bölümlerde ise Türkiye’de yaygın olarak kullanılan, Devlet Planlama Teşkilatının ve Devlet Yatırım Bankasının esas alıp kullanılmasını önerdiği bir model esas alınarak, yapılabilirlik raporlarında ele alınan konulara yer verilmiştir. Yazıda sözü edilen araştırmaların nasıl yapılacağı ise, doğaldır ki, yazının kapsamı dışındadır.
1.1. Tanımlar
Genel olarak “yatırım”, en geniş anlamıyla, “bir devre içinde üretilen ve ithal edilen mallardan tüketilmeyerek veya ihraç edilmeyerek, gelecek devreye aktarılan kısım” ya da “ekonominin üretim araçları mevcuduna yapılabilecek eklemeler” biçiminde kısaca tanımlanabilmektedir.
Öte yandan, “proje” deyince, bir konu etrafında düşüncenin yoğunlaşması, bir çözüm veya çıkış yolunun aranması çabası anlaşılır. Bu çabada aynı zamanda, belli bir olay üzerinde, mevcut bilgi ve araştırmalarla bir senteze gitme davranışı da vardır. Mimari proje, betonarme projesi, köprü projesi vb örnekler, proje kavramının mühendislik alanında görülen biçimleridir.
Bu açıklamalara göre, çok daha geniş bir kavram olan yatırım projesi ise şöyle tanımlanabilmektedir: “Belirli bir yerde tesis edilerek, ekonomiden insan gücü, hammadde, mamul madde ve sermaye malları alarak ve bunlar üzerinde belirli bir teknolojiyi uyguladıktan sonra yine ekonomiye mal ve hizmet sunacak, var olan ya da gelecekteki istemin bir kısmını karşılamaya yönelmiş etkinlikleri girişimci ve/veya toplum yararına en az fedakârlıkla sağlamak amacıyla önceden yapılan çalışmaların, çeşitli seçenekler arasında en iyisini seçecek biçimde formüle edilmiş biçimine yatırım projesi” denir.
Bu sınırlayıcı koşulları yerine getiren, yeni bir tesis kurulması ya da var olan bir tesisin kapasitesinin arttırılması ile ilgili bütün çalışmalar, yatırım projesi tanımı kapsamına girecektir.
Bir başka açıdan yaklaşırsak yatırım projeleri şöyle tanımlanabilmektedir: “Bir yatırımın planlama ve inşaat evresi ile, üretime geçtiği yıldan faydalı ömrünün sonuna değin olan dönemde, diğer bir deyişle kuruluş ve işletme dönemlerinde, içinde bulunacağı ya da etkisi altında kalacağı her türlü teknik, ekonomik, mali, toplumsal vb ortam ya da koşullar ile ilgili değişkenlerin nitelik ve nicelik bakımından incelenmesidir.” Bu anlamda, yatırım projelerini konu edinen yapılabilirlik araştırmaları ise, belirlenmiş mal ya da hizmetlerin üretimi için kaynakların tahsisi durumunda, elde edilecek avantaj ve dezavantajların değerlendirilmesini mümkün kılacak bilgileri derlemek amacıyla yapılan çalışmalar olarak kabul edilmelidir.
Bir yatırım projesi, düşünce olarak doğuşundan itibaren, her biri çeşitli aktiviteleri içeren 3 aşamadan oluşan bir süreç sonunda ömrünü tamamlar. Her aşamada gerçekleştirilecek aktiviteler değişik biçimde gruplandırılabilmekte; ve bu gruplandırmalar da farklı biçimde adlandırılabilmektedir. Aşağıdaki şekil, bir projenin aşamalarını ve bu aşamaların tamamlanacağı zaman dilimlerinde gerçekleştirilecek aktiviteleri göstermektedir.
Bir yatırım projesinin başlangıç aktivitesi olarak kabul edilen olanak araştırmalarının amacı, daha sonraki incelemelere temel oluşturacak proje konularını belirlemektir. Bunlar taslak niteliğinde çalışmalar olup, ayrıntılı analizlerden çok toplu tahminlere dayanır. Maliyetlere ilişkin bilgiler, mevcut kıyaslanabilir projelerden alınır. Bu tür çalışmalarda, bir yatırım olanağının göze çarpan gerçekleri kısa zamanda ve maliyeti yüksek olmayacak biçimde saptanmalıdır.
Yatırım öncesi dönemde bundan sonra yapılacak çalışmalar, projenin teknik, ekonomik ve mali yapılabilirliğinin giderek artan bir ayrıntıda incelenmesidir. Proje hakkında kesin bir kararın verilmesini sağlayacak yapılabilirlik araştırması, zaman alıcı ve pahalı bir iş olduğundan, doğrudan buna başvurulmaz; daha az iş gerektiren, daha az zaman alan ve dolayısıyla daha ucuz bir çalışma olan ön yapılabilirlik araştırması yapılır.
Ön yapılabilirlik araştırması sonucunda aşağıda sıralanan şu 4 karardan biri alınabilir:
1) Yatırım olanağı o denli ümit vericidir ki, yatırım kararı, ön yapılabilirlik araştırması aşamasında oluşturulan bilgilere dayanarak alınabilir.
2) Proje, yapılabilirlik araştırması ile daha ayrıntılı biçimde analizi gerektirmektedir.
3) Projenin bir yönü, yapılabilirliğini belirleyebilmekte kritik unsurdur; bu nedenle, pazar araştırması, laboratuar denemeleri, pilot tesis denemeleri gibi işlevsel ya da destek çalışmalarla ayrıntılı araştırmalar yapılmasını gerektirmektedir.
4) Bilgiler, proje fikrinin yapılabilir/yaşayabilir bir öneri olmadığını ya da girişimci için yeterince çekici olmadığını göstermektedir.
Unutulmamalıdır ki, ön yapılabilirlik ve yapılabilirlik araştırmalarında ele alınan konu başlıkları hemen hemen aynıdır. İkisi arasındaki temel fark, incelemenin ayrıntısı ve dolayısıyla güvenilirlik derecesidir.
1.2. Araştırmaların Ayrıntı Düzeyi
Bilindiği gibi, bu tür araştırmalardaki öngörüler, geleceğe dönük tahminlerdir. Dolayısıyla bu öngörülerin doğru çıkmama riski, her zaman için vardır. Gelecekte karşılaşılabilecek tehlikelerin ve olağan dışı durumların kimilerini başlangıçta öngörebilmek mümkündür. Ancak bir yapılabilirlik araştırmasında maliyet tahminlerine ek olarak ürünün piyasadaki istem hacmi, fiyatlar, tüketicinin tepkileri ve tercihleri, olası teknolojik gelişmeler, yenilik ve yeni ürünler gibi belirsizlikleri içeren konularda tahminlerin yapılması gerekmektedir. Böylesine çok geniş ve kapsamlı bir alanda yapılacak öngörüler ne denli dikkatli hazırlanırsa hazırlansın, projeyi etkileyecek tüm etmenleri kapsayamaz; projenin çeşitli evresi için söz konusu olabilecek hataları bütünüyle engelleyemez. Fakat yine de, bir girişimde bulunmak konusunda alınacak karar için, rasyonel bir temel sağlayabilecektir. Bu nedenle projenin yapılabilirliği olabildiğince eksiksiz bir biçimde araştırılmalıdır. Ancak hemen belirtmek gerekir ki, araştırmanın ayrıntı düzeyi, yapılması için harcanacak zaman ve kaynağın miktarı ile doğru orantılıdır. İşte bu noktada karar verilmesi gereken şey, yapılacak araştırma ile elde edilecek ayrıntı ya da doğruluk derecesi, onun yapılması için harcanacak zaman ve kaynağa değer mi?
2. PİYASA ARAŞTIRMASI
Yatırım projelerinin gerekçesine haklılık kazandırabilecek bu bölümde, üretilecek ürün, onun piyasadaki olası istem hacminin hesaplanmasına esas olan bilgiler ve hesaplanma biçimi aşağıda belirtildiği gibi verilir.
2.1. Üretilecek Malların Tanımlanması
Üretilecek mal ve/veya hizmetlerin piyasadaki adları ve özellikleri ile ekonomik özellikleri belirtilir.
2.2. Piyasa ve İstem ile İlgili Bilgiler
2.2.1. İstatistik Bilgiler
Bu bölümde çeşitli kaynaklardan derlenecek şu bilgilere yer verilir:
- Projenin üretimini öngördüğü mal veya hizmetlerin yurt içinde toplam tüketim, satış, üretim, ithalat ve ihracat serileri (son yıldan başlayarak en az beş yıl);
- Proje konusu mal veya hizmetlerin başlıca üreticisi olan ülkelerin üretim, tüketim ve ihracat miktarları;
- Üretilecek mal veya hizmetlerin başlıca ithalatçısı ülkeler ve bu ülkelerin ithalat serileri;
- Projenin üretimini öngördüğü mal veya hizmetlerin yurt içinde bölgesel tüketim veya satış miktarları ve yüzdeleri;
- Proje ara mal veya sermaye malı üretimini öngörüyorsa, bunların üretiminde kullanılan başlıca mal veya hizmetlerin, üretim, satış, varolan kapasite ile ithalat ve ihracat miktarları;
- Üretilecek mal veya hizmetlerin ikame edebileceği mal veya hizmetiler ile üretilecek mal veya hizmetlerin yerini alabilecek ya da bunları tamamlayabilecek nitelikte olanların üretim, satış, tüketim, ithalat ve ihracat serileri;
- Projenin üretimini öngördüğü mal ve hizmetleri üretebilecek yurtiçi kurulu kapasite ve bu kapasitenin başlıca kuruluş veya firmalara göre dağılımı, kurulma aşamasında olanların işletmeye alınmalarına ilişkin olası tarihler;
- Projenin üretimini öngördü mal veya hizmet ihracata konu ise, diğer ihracatçı ülkelerdeki üretim kapasiteleri ve kullanım durumu hakkında bilgiler;
- Projenin üretimini öngördüğü mal veya hizmetlerin cari yıldan başlayarak geriye doğru fabrika, piyasa ve ithal fiyatı serileri;
- Üretimi öngörülen mal veya hizmetlerin yerini alabilecek rakip malların ortalama satış fiyatları;
- Proje ihracata yönelik ise, diğer ihracatçı ülkelerin FOB satış fiyatları veya piyasa fiyatları;
- Projenin üretimini öngördüğü mallar ithal ediliyorsa, bu malların ayrıntılı ithal maliyetleri.
2.2.2. Diğer Bilgiler
Bu bölümde de aşağıda belirtilen konular incelenerek açıklanır:
- Projenin üretimini öngördüğü mal veya hizmetlerin benzerlerine veya olası ikame mallarına göre üstünlükleri;
- Projenin üretimini öngördüğü mal veya hizmetleri tüketen veya kullananların özellikleri ve bu özellikleri etkileyebilecek gelişmeler (moda vb gibi);
- Üretilmesi öngörülen mal veya hizmet ile bunların ana hammaddelerinin fiyatlarını etkileyen gümrük vd vergiler ile sübvansiyon vb desteklemeler;
- Piyasanın coğrafi dağılımı, taşıma mekanizmaları ile (taşıma giderleri birim satış fiyatı içinde önemli olduğu takdirde) karşılaştırmalı taşıma giderleri.
2.3. Piyasa ve İstem İle İlgili Tahliller
Yukarıdaki bölümde belirtilen bilgiler de kullanılarak yapılacak tahlillerde;
- Projenin üretimini öngördüğü mal veya hizmetlerin en az son beş yıldaki yurt içi tüketim, kullanım, ithalat, ihracat ve yurtiçi üretim miktarlarının;
• Yıllık gelişme hızları hesaplanır.
• Yıllık gelişme hızlarında görülen anormal durumların (sıçramalar, duraklamalar ve gerilemeler) nedenleri ile bu nedenleri etkileyen etmenlerin gelecekteki gelişmeleri açıklanır.
- Projenin üretimini öngördüğü mal veya hizmetler için düşünülen satış fiyatlarının rakip işletmeler satış fiyatları ve gümrüklü satış fiyatları (gerekiyorsa diğer ihracatçı ülkelerin satış fiyatları) ile karşılaştırması yapılır.
- İç ve dış piyasaların monopol, oligopol, serbest rekabet, monopson durumunda olup olmadıkları, fiyat farklılaştırılması yapılıp yapılmadığı veya fiyat farklılaştırılması yapılmasına olanak bulunup bulunmadığı belirtilir.
- Proje ihracata yönelik mal üretimini öngörüyorsa;
• Türkiye’nin dünya piyasasındaki yeri,
• İhraç edilmesi düşünülen ülkeler ve bu ülkelerin ithal politikaları,
• Rakip ihracatçı ülkelerin ihraç politikası,
• Rakip ihracatçı ülkelerin başlıca üretim girdilerinin (hammadde, işçilik gibi) fiyatları belirtilir, projedeki değerler ile kıyaslanır.
- Projenim özelliklerine göre, istemi etkileyen diğer etmenler tartışılır.
2.4. İstemin Projeksiyonu
Geleceğe yönelik olarak yapılacak tahminlerde istem hacmi, satış miktarı ve fiyatı vb konular araştırılırken aşağıda belirtilen konulara açıklık getirilmeye çalışılır:
- Gelecekteki istemin tahmini (5-10 yıllık süredeki) (Tahminlerin hangi yöntemlere dayanılarak yapıldığı açıklanır ve hesaplamaların ayrıntıları gösterilir.);
- Ekonomik politikalardaki gelişmelere göre gelecekteki satış fiyatlarının tahmini;
- Proje, fiyatların düşmesine neden olabilecekse, bu etmenin toplam isteme etkisi;
- İstem, fiyat tahminleri ve diğer üreticilerin payları göz önünde tutularak, projenin tam kapasiteye ulaşıncaya kadar ilk yıllarda satabileceği mal veya hizmet miktarı, ilk satış fiyatlarının belirlenmesi (her yıl için ayrı ayrı);
- Projenin, üreteceği mal veya hizmetlerin hangi piyasalara (veya bölgeler) satılabileceği ve bu piyasalardaki payının ne olacağı;
- Satış organizasyonu, dağıtım yöntemleri, ulaştırma sorunları, üretilecek mal veya hizmetlerin piyasaya sunuluşunu sağlayacak servis olanakları, gerkli reklam vb gibi konular ve bunların etkileri.
3. PROJENİN KAPASİTESİ VE KURULUŞ YERİ
Projenin kapasitesine ve kuruluş yerine ilişkin bilgiler verilirken aşağıdaki hususların bulunmasına özen gösterilir.
3.1. Proje Kapasitesinin Seçimi
- Proje kapasitesi tanımlanır. Kapasitenin hesaplanmasında kullanılan yıllık çalışma günü, günlük çalışma saati ve vardiya sayısı belirtilir.
- Kapasitenin aşağıdaki etmenlerden hangileri yönünden tercih edildiği açıklanır.
• Piyasa durumu (istem hacmi)
• Üretim tekniği,
• Kapasitenin büyütülmesiyle maliyette sağlanabilecek azalma,
• Piyasanın coğrafi dağılımı, dağıtım olanakları ve maliyetleri,
• Tevsi olanakları,
• Finansman olanakları,
• Personel temini, döviz tahsis olanakları,
• Hammadde ve başlıca yardımcı maddelerin sağlanabilme olanakları,
• Madencilik projelerinde madenin rezerv durumu ve işletme yöntemi.
- Optimum kapasite sorununun nasıl cevaplandırıldığı belirtilir.
3.2. Kuruluş Yerinin Seçimi
Projenin uygulanacağı bölgenin seçilmesinde, aşağıda sayılan etmenlerden hangisinin nasıl etki ettiği belirtilir.
• Piyasaya yakınlık ve ulaştırma olanakları;
• Girdilerin (hammadde, enerji, su, yakıt, insan gücü vb) yakınlığı;
• Diğer etmenler (hükümetin ekonomi politikası, teşvik tedbirleri, plan gerekleri, iklim vb);
- Bölge içinde kuruluş yerinin seçiminde aşağıda sıralanan sorunlar için önerilen çözüm yoları açıklanır.
• Taşıma masraflarının en aza indirilmesi (girdiler ve üretilecek maddeler yönünden);
• Girdilerin temin edilebilmesi ve kuruluş yerinin girdi maliyetleri yönünden sağlayacağı üstünlük;
• Diğer etmenler (idari gerekler, iskân, sağlık, eğitim, diğer sosyal gereksinimler, zemin etüdü, atıkların ve pis suların atılması olanakları vb);
- Diğer alternatif kuruluş yerleriyle kıyaslanır. Bu bölümün daha iyi anlaşılabilmesini sağlamak amacıyla, kuruluş yerini açıklayıcı harita, diyagram veya planlar ile demiryolu, karayolu uzaklık çizelgeleri, tarifeler, bölge ve kuruluş yeri ile ilgili mevzuat vb bilgiler raporun eki olarak verilir.
4. PROJENİN TEKNİK YÖNÜ
Bu bölümde projenin teknik yönden tanımı, üretim yöntemi, seçilen makine ve donatımın özellikleri, yapılacak inşaat, montaj vb’ne ilişkin bilgiler aşağıda belirtildiği biçimde verilir.
4.1. Projenin Teknik Tanımı
4.1.1. Projenin Tanımı
Hangi ham ve yardımcı maddeler kullanılarak, hangi işletme veya üretim yöntemi uygulanarak, hangi nitelik ve nicelikte, hangi malların üretileceği bu bölümde açıklanır. Varsa yan ürünler hakkında da bilgi verilir.
4.1.2. Proje Öncesi Araştırmalar
- Yapılmışsa zemin etütleri, rezerv tahminleri ve bunların raporları ile hammadde ve yardımcı madde, enerji, yakıt ve su için yapılan araştırmalar hakkında bilgi verilir. Bunların çeşitleri, miktarları, kaynakları, sağlanma biçimleri, fiyatları; karşılaştırmalı olarak tercih nedenleri, gerekirse özellikleri; yıllık kullanım miktarları; temini bakımından güvenilirlik derecesi açıklanır.
- Laboratuar testleri, pilot çapta denemeler ve diğer ön araştırmalar hakkında bilgi verilir.
4.1.3. Üretim Yöntemi
Projede öngörülen üretim yöntemi hakkında bilgi verilirken, şu hususların yer alamsına özen gösterilir:
- Seçilen üretim yönteminin kısa tanımı yapılır, dünya ve Türkiye’de geçmişteki uygulaması ve geleceği hakkında bilgi verilir.
- Üretim yönteminin patent konusu olup olmadığı, know-how vb lisans anlaşması gerektirip gerektirmediği, bunların olası kaynakları belirtilir.
- Deneme devresini geçirip geçirmediği ve yakın gelecekte terk edilmeye mahkum olup olmadığı açıklanır
- Seçenek olabilecek diğer üretim yöntemleriyle karşılaştırılır ve tercih nedenleri açıklanır.
- Bu yöntem ile ilgili işletmeci eleman gereksinimi ve gerekiyorsa bunların eğitimi için düşünülen önlemler belirtilir.
- Üretim akım şeması, başlıca ünitelerin girdi ve çıktıları ile bunların miktarlarını gösterecek biçimde verilir.
- Madde dengesi (gerekirse enerji dengesi ve yakıt dengesi) hazırlanır.
- Tesis bölümlerinin teknik karakteristikleri (tipi, kapasitesi, ağırlığı vb özellikler) açıklanır.
- Tesislerde değişik ürünler üretilebilmesi ya da üretimi öngörülen malların değişik miktarlarda üretilebilmesi söz konusu ise, açıklanır.
4.1.4. Üretilecek Mallar, Yan Ürünler ve Atıklar
- Proje kapsamında üretilecek mal veya hizmet ile yan ürünlerin çeşitleri, nitelikleri, günlük ve yıllık üretim miktarları ile fiziksel ve kimyasal özellikleri; eğer söz konusu ise, atıkların günlük ve yıllık miktarları, bunların değerlendirilme olanakları veya atılmaları için yapılması gereken harcamalar belirtilir.
4.1.5. Makine ve Donatım
- Kullanılacak makine ve donatımın tercih nedenleri, üretim yöntemine etkisi ve mekanizasyon derecesi; fiyatları, bu fiyatların dayanakları ve seçenekleri ile kıyaslanması, seçilen kapasite ile uyumları açıklanır.
4.1.6. Tesisin Yerleşme Planı
- Hammadde ve yardımcı maddelerin tesise girişinden ürün, yan ürün ve atıkların çıkışına değin üretimin aşamalarını izleme olanağı veren, ana fabrika ve yardımcı tesisler ile, idare binaları ve sosyal tesislerin arazideki konumlarını gösteren bir vaziyet planı raporun eki olarak verilir.
4.1.7. İnşaat İşleri
Tesis alanının ne şekilde düzenleneceği, arazinin topografik haritası üzerinde belirtilir ve bu düzenleme için gerekli imalat ve inşaat hakkında açıklayıcı bilgi verilir. Proje kapsamında yer alan bina ve tesislerle ilgili olarak aşağıdaki konulara açıklık getirilmeye çalışılır:
- Ana fabrika binaları ve sınai inşaata ilişkin yapı şekli (yığma, karkas, betonarme, çelik vb) ve bu şeklin seçimine etken olan nedenler; bunların kullanılacak makine ve donatım ile uyumları ve bu yapıların tasarımında olası bir tevsie olanak hazırlayıp hazırlanmadığı ve maliyetleri hakkında bilgi verilir.
- Yardımcı işletme tesisleri, binaları ve ulaştırma tesislerine ilişkin bilgi verilirken aşağıdaki hususların eksiksiz olmasına özen gösterilir:
• Laboratuarlar, bakım ve onarım atölyeleri, ambarlar ve diğer yardımcı işletme tesislerinden beklenen hizmetler açıklanır; bina projeleri ve tahmin edilen maliyetleri ile her biri için gerekli donatım eklenir.
• Kullanılması tasarlanan enerji ve yakıtın sağlanma biçimi, kurulacak tesisin tasarımı ve maliyeti, enerji gereksiniminin nitelik ve niceliği belirtilir.
• Proses suyu ve içme suyunun nasıl temin edileceği, bunların nitelik ve nicelikleri ile bunlar için herhangi bir tesisin kurulması söz konusu ise, maliyeti ile birlikte açıklanır.
• Pis suyun ve atıkların atılması için tesis gerekli ise, maliyeti ile birlikte açıklanır.
• İç yolar, bağlantı yolları ve bunların sınai yapıları, varsa iskele ve demiryolu tesisleri, yükleme, boşaltma tesisleri, fabrika içi taşıma tesisleri tahmini maliyetleri ile birlikte belirtilir.
- Sosyal ve idari tesislerin projelendirilmesinde esas alınan ölçütler (kriterler) ile giriş ve bekçi kulübeleri, personel lojmanları, yatakhane ve yemekhaneler, kantin gibi sosyal tesislerin inşaat ve tesisatına ait ayrıntılı bilgiler maliyetleri ile birlikte verilir; inşaat işleri için tasarlanan organizasyon açıklanır.
4.1.8. Montaj İşleri
- Ana makine ve donatım ile diğer tesisler montajının ne suretle ve kimin tarafından yapılacağı, seçilen yöntemin gerekçesi, tasarlanan montaj süresi, dışarıdan temin edilecek montörlerin sayısı ve bunlara ödenecek ücretler ile montaja ilişkin diğer harcamalar hakkında bilgi verilir.
4.1.9. Teknik Yardım, Patent ve Know-how
- Projeyle ilgili olarak teknik yardım ya da know-how ve/veya patent lisansı söz konusu ise bunların niteliği, kapsamı ve maliyeti ile düşünülen kaynağı belirtilir.
4.1.10. İşletmeye Esas Alınan Katsayılar veya Birim Üretim İçin Gerekli Unsurlar
- Hammaddelerin ve yardımcı maddelerin nitelik ve nicelikleri ile enerji, yakıt, su, insan gücü gibi girdilerin, birim üretim için öngörülen miktarları ile nitelikleri verilir.
4.1.11. İşletmeye Alma (Deneme İşletmesi)
- Montaj işlemlerinin tamamlanmasından tesisin kesin işletmeye alınmasına değin geçen süre içerisinde yapılacak deneme işletmesinin niteliği, süresi ve planı, bu dönemdeki giderler ve varsa gelirler açıklanır; işletme, üretim miktarları ve ürün nitelik garantisi hakkında bilgi verilir.
4.1.12. Yatırım Uygulama Planı (Temrin Planı)
- Yatırım uygulama döneminde gerçekleştirilecek olan ve konu başlıkları yatırım tutarı bölümünde verilenlerle paralellik gösterecek aktivitelerin tahmin edilen süreleri diyagram biçiminde verilir. Her bir yılı üçer aylık dört döneme ayırarak gösteren çubuk diyagram biçimindeki bir temrin planı amaca hizmet edebilecek bir yöntemdir. Konu başlıklarının altında yer alacak aktivitelerin hangi ayrıntıda gösterileceği ise bütünüyle, araştırmanın genel ayrıntı düzeyine, aktivitelerin önemine ve zaman açısından uzunluklarına bağımlıdır.
5. YATIRIM TUTARI
5.1. Yatırım Tutarının Hesaplanması
Projenin teknik yönünü anlatan bölümde verilen ayrıntılı bilgilerin sonucu olarak, yatırım tutarı hesaplanır, bunların dayanakları gösterilir ve gerekli belgelerin kopyaları eklenir. Yatırım tutarını topluca gösterebilmek amacıyla hazırlanan tablolarda, mal ya da hizmetlerin yurt içinden ya da yurt dışından sağlanmasına bağımlı olarak harcamalar, iç para, dış para ve bunların toplamı biçiminde ayrı ayrı gösterilir. Yatırım tutarı aşağıda verilen harcama türleri itibariyle gösterilir. (Gerektiğinde harcamaların bazı ayrıntılarına da tabloda yer verilebilir. Örneğin, inşaat işleri toplamını oluşturan ana fabrika bina ve tesisleri, yardımcı işletmeler bina ve tesisleri, ambarlar ve idare binalarına ilişkin harcamalar da tabloda ayrı ayrı gösterilebilir.)
1. Etüt ve Proje Giderleri
2. Patent, Know-how, vb Giderler
3. Arsa Değeri
4. Arazinin Düzenlenmesi ve Hazırlık Yapıları Giderleri
5. İnşaat İşleri Tutarı
6. Ulaştırma Yatırımları
7. Ana Fabrika Makine ve Donatım Tutarı
8. Yardımcı İşletmeler Makine ve Donatımı Tutarı
9. Makine ve Donatımların Toplam Taşıma Giderleri
10. İthalat ve Gümrükleme Giderleri
11. Montaj Giderleri
12. Genel Giderler
13. Taşıt Araçları Tutarı
14. İşletmeye Alma Giderleri
15. Beklenmeyen Giderler
16. Yatırım Dönemi Faizleri
SABİT YATIRIM TOPLAMI
17. İşletme Sermayesi
PROJENİN GENEL TOPLAMI
5.2. Yatırımın Yıllara Dağılımı
Projenin yatırım tutarının uygulama programı ile paralellik gösterecek biçimde ve aynı harcama türleri itibariyle yıllara dağılımı tablo olarak gösterilir.
5.3. Finansman Kaynakları
Projenin toplam yatırım tutarının hangi kaynaklardan karşılanacağı bu bölümde gösterilir. Proje sahibi kuruluşun kendi olanaklarından projeye ayıracağı değerler olan “Öz kaynaklar” ile, proje için sağlanacak kısa ve uzun vadeli kredileri kapsayan “Yabancı kaynaklar”ın yıllar itibariyle tahmini kullanımları ayrı ayrı gösterilir.
6. İŞLETME DÖNEMİNDEKİ GİDER VE GELİR TAHMİNLERİ
6.1. İşletme Dönemi Giderleri
Proje konusu mal yada hizmet(ler)in üretilmesi, satılması ve işletmenin faaliyetlerini sürdürebilmesi için yapılması gereken harcamalar aşağıda gösterilmiştir. Bu bilgiler, projenin yeni bir yatırım projesi olma durumuna göre düzenlenmiştir. Tevsi, yenileme ve modernleştirme projelerinde bu bölüm tevsiden sonraki duruma göre düzenlenir. Proje ile oluşacak duruma ilişkin bilgilere ek olarak, işletmenin tevsi, yenileme ve modernleştirmeden önceki maliyet, gider ve gelir bilgileri yine bu forma uygun olarak düzenlenir.
Proje konusu tesisin teknik olanaklarına ve piyasadaki istem koşullarına göre, işletmeye ilk geçişinden tam kapasiteye ulaşıncaya değin, yıllara göre üretim miktarları ve kapasite kullanım oranları, yılda kaç gün ve günde kaç vardiya çalışılacağı gösterilir. Proje birden fazla üretim ünitesini kapsıyorsa, kapasite kullanımı her ünite için ayrı ayrı belirtilir.
İşletme dönemi giderleri aşağıda belirtilen harcama türlerini gösterecek biçimde, yıllara göre ve bu yıllardaki kapasite kullanım oranlarına göre, tablo olarak düzenlenir. Bu harcama türlerinin sabit ya da değişken olmaları da dikkate alınarak, tam ve eksik kapasiteler için, birim maliyetler ürün türlerine göre ayrıca hesaplanır.
1. Hammaddeler
2. Yardımcı Maddeler
3. İşletme Malzemeleri
4. Yakıt
5. Enerji
6. Su
7. İşçilik ve Personel
8. Amortismanlar
9. Lisans Giderleri
10. Bakım ve Onarım
11. Genel İmal ve İdare Giderleri
12. Üretim Giderleri Toplamı (Sınai Maliyeti oluşturan giderler)
13. Faizler
14. Satış Giderleri
15. Yıllık İşletme Giderleri Toplamı
Bu tabloda yer alan gider türlerine ilişkin ek bilgiler düzenlenirken aşağıdaki hususların gözetilmesinde yarar vardır:
- İmalat sanayisine yönelik projelerde işletme dönemi giderleri arasında önemli bir paya sahip olan hammadde, yardımcı madde, işletme malzemesi, enerji, yakıt ve su gibi giderler, kapasite kullanım durumlarına göre ayrı ayrı hesaplanır. Gerektiğinde her harcama grubu için ayrı bir tablo düzenlenerek bu gruba giren kalemlere ilişkin “yılda kullanılacak miktar”, “işletmeye birim maliyetleri” ve “temin edileceği yer”e ilişkin bilgilerin topluca gösterilmesinde, konunun anlaşılabilirliğini arttırması açısından yarar vardır. Bu tablolara konu olan bilgilerin teknik dayanakları ayrıca açıklanır.
- İşçilik ve personel gereksinimi, bunların nitelik ve nicelikleri ile bunlara ödenecek ücretleri hesaplanır. Araştırmanın çok fazla ayrıntıyı gerektirmediği durumlarda, işçilik ve personel, niteliklerine göre gruplandırılarak ve her bir grup için kabul edilen ortalama ücret belirtilerek, yıllık giderler bir tablo halinde gösterilebilir. Kabul edilen yıllık ücretlere, personele ödenen aylık brüt ücretler, sosyal güvenlik kurumları primleri ile yemek ve ulaştırma bedelleri vb gibi sosyal haklar dahil edilerek hesaplama biçimi gösterilir.
- Sabit kıymetlerin hangi usulle ve hangi oranlarla amorti edileceği ve bunun hesaplama biçimi gösterilir. Yatırım dönemindeki genel giderler, beklenmeyen giderler ve yatırım dönemi faizleri ile gayri maddi hakların nasıl amortismana tabi tutulduğu belirtilir.
- Yatırımın işletmeye alınmasından önce ödenecek ve dolayısıyla yatırım tutarına dahil edilecek lisans ödemelerinin dışında, işletme döneminde ve çeşitli kıstaslara göre ödenebilecek lisans ücretleri varsa, hesaplanma biçimi ile birlikte belirtilir.
- Yıllık bakım ve onarım giderlerinin nasıl ve hangi esaslara dayanılarak hesaplandığı ayrıntılı olarak açıklanır.
- İdare masrafları, kira, sigorta, çeşitli vergi, resim, harç vb harcamaları kapsayan genel imal ve idare giderlerinin hesaplanma biçimi ve dayanakları gösterilir.
- İşletme döneminde, yıllara göre ödenecek faizlerin hesap şekli, iç ve dış kaynaklar ayırımına göre gösterilir.
- Satış giderlerini oluşturan, satış komisyonları, ambalaj, reklam, dağıtım vb masrafların hesaplanma biçimi hakkında bilgi verilir.
6.2. İşletme Dönemi Gelirleri
Kapasite kullanım oranlarına paralel olarak değişecek yıllık satış gelirleri (varsa başka gelirler de dahil edilerek) yıllar itibariyle gösterilir. Proje ile birden fazla mal ya da hizmet üretilecekse, her biri için tahmin edilen yıllık satış miktarları ve tutarları ile, varsa devletçe sağlanacak sübvansiyon vb desteklemeler belirtilir.
Yenilme projelerinde ise yıllık giderlerde sağlanacak tasarruf, kalite iyileştirmesi gibi hususlar dayanakları ile birlikte açıklanır.
7. PROJENİN DEĞERLENDİRİLMESİ
Bundan önceki bölümlerde bir sistem içinde toplanan ve sunulan bilgilerin, var olan koşullar içerisinde proje sahibi kuruluş ve/veya ulusal ekonomi açısından ne anlama geldiğini açıklayabilmek, önceliklerin saptanması için diğer projeler ile kıyaslama yapabilmek amacıyla, projenin mali ve/veya ekonomik yönden değerlendirilmesi bu bölümde yapılır. Projenin yaratacağı faydanın tanımlanması çok farklı biçimlerde yapılabildiğinden, değerlendirmelerde esas alınan ölçütler de farklılık gösterebilmektedir. Aşağıdaki satırlarda projenin değerlendirilmesine yönelik olarak hazırlanacak tablolar ile değerlendirmede kullanılacak kimi ölçütlere kısaca değinilecektir. Bunların ayrıntısı, bu yazının kapsamı dışında tutulmuştur.
7.1 Proforma Gelir Tablosu
Bir yatırım projesinin işletmeye alınışından itibaren faydalı ömrü boyunca sağlayacağı gelirler ile giderlerin karşılaştırıldığı ve her yıla ilişkin faaliyet sonuçlarının (kâr ya da zarar) gösterildiği bir tablo olup aşağıdaki konuları kapsar
1. Proje Gelirleri
2. Proje Giderleri
3. Proje Kârı (1-2)
4. Kredi Faizleri
5. Vergiden Önceki Kâr (3-4)
6. Vergi ve Stopajlar
7. Kullanılabilir Kâr (5-6)
7.2. Fonların Akış Tablosu
Yukarıdaki bölümde incelenen süre içerisinde sağlanacak kullanılabilir kâr ve amortismanlarla oluşturulacak fonları ve bunların kullanım yerlerini gösterebilmek amacıyla “Fonların Akışı Tablosu” aşağıdaki konuları kapsayacak biçimde düzenlenir.
1. Kullanılabilir kâr
2. Amortismanlar
3. Yaratılan Fon (1+2)
4. Kredi Taksitleri
5. Yıllık Kalan Fon (3-4)
6. Kümülatif Fon
7.3. Projenin Kârlılığı
Projenin, kuruluş açısından karlılığının ölçülmesinde Net Bugünkü Değer ve Mali İç Karlılık Oranı gibi paranın zaman içindeki değerini dikkate alan ölçütlerin yanında, Borç Ödeme Oranı ve Kâra Geçiş Noktası gibi paranın zaman değerini dikkate almayan ölçütler de kullanılmaktadır.
Projenin ulusal ekonomi açısından değerlendirilmesinde ise Ekonomik İç Kârlılık Oranı, Ulusal Gelire Katkısı, İstihdam Etkisi, Döviz Etkisi gibi ölçütler kullanılabilmektedir.
8. ORGANİZASYON
Bu bölümde, gerek projenin yatırım döneminde uygulamaya yönelik hizmetlerin planlanması ve yürütülmesi amacıyla düşünülen organizasyon ve gerekse de işletme döneminde işletme faaliyetlerinin sürdürülebilmesi için zorunlu olan organizasyon hakkında bilgi verilir.
Bu amaçla; projenin uygulanabilmesi için önerilen örgüt yapısı, bunun seçiliş nedenleri, yatırım ve işletme dönemi için önerilen organizasyon şeması ile her birimdeki personel sayısı, yatırım aşamasından işletme aşamasına nasıl geçileceği gibi konular açıklanır. Bunlara ek olarak, projenin uygulanabilmesi için yatırım ve/veya işletme döneminde, diğer kamu ya da özel kuruluşlarca yapılması zorunlu işler varsa açıklanır, bu konuda gerekli işbirliği için yol gösterilir.
9. SONUÇ
Bir yandan sanayi yapısının giderek karmaşıklaşması ve artık neredeyse ulusal sınır tanımayan ticari ilişkiler, diğer yandan, teknoloji ve ürünlerde yeni seçeneklerin her an artması, girişimcileri daha dikkatli davranmaya zorlamakta; yatırım kararı verilirken daha duyarlı araştırmaları zorunlu kılmaktadır. Sanayileşme ve kalkınma çabalarını böylesi bir ortamda sürdürmek durumunda bulunan gelişmekte olan ülkeler ise, doğaldır ki kıt olan kaynaklarını çok daha bilinçli kullanmak zorundadırlar. Bu nedenle kalkınma planlarının sağlıklı hazırlanmasında, planların uygulanabilmesi için seçenek oluşturmada ve özel girişimcilerin tasarruflarını rasyonel biçimde kullanabilmelerinde mihenk taşı işlevi görmede, yapılabilirlik araştırmaları vazgeçilmez araçlardır.
Bu amaçla hazırlanan yapılabilirlik raporları; projenin uygulanıp uygulanmaması hakkında karar verme durumunda olan makamlar ile projenin finansmanına katılması istenen finansman kurumlarının karar oluşturmalarına ışık tutarken; projenin uygulanmasında görev üstlenecekleri de yönlendirecektir.
10. YARARLANILAN KAYNAKLAR
1- Yatırım Projelerinin Hazırlanması ve Değerlendirilmesi, Cilt 1, Devlet Yatırım Bankası, Ankara, 1970.
2- Yatırım Projelerinin Hazırlanması ve Değerlendirilmesi, Cilt 1, Devlet Yatırım Bankası, Ankara, 1985.
3- Endüstriyel Yapılabilirlik Etütlerinin Hazırlanması Elkitabı, UNIDO, Ankara, 1978.
4- İktisadi Kalkınma Projeleri İçin Elkitabı, Çev.: Tenker, L. ve Osmanoğlu, İ., Ankara, 1977.
5- Devlet Yatırım Bankası Proje Modeli, Ankara, 1986.